Door Fred van der Erf
In de tweede helft van 1939, bij de nadering van de Tweede Wereldoorlog, worden in allerijl maatregelen genomen om onze kunstschatten te beveiligen. Verreweg het merendeel van de draagbare collectie van het Rijksmuseum wordt gebracht naar een aantal Noord-Hollandse dorpen. In bijna twee maanden rijden er 90 transporten naar scholen, kerken en gymnastieklokalen.
De beroemde Nachtwacht en andere schuttersstukken worden ondergebracht in de ridderzaal van het kasteel Radboud in Medemblik. In die tijd doet de fabel de ronde dat de Nachtwacht in gesoldeerde zinken kisten op de bodem van het Alkmaarder meer rust. Direct worden de mogelijkheden bestudeerd om bij de musea ondergrondse kluizen te construeren.
Het grondwater blijkt echter een bezwarende factor, zodat men van deze plannen afziet en besluit in de duinen te bouwen. Het eerste duindepot in Castricum is in april 1940 gereed. Een kluis met een wanddikte van anderhalve meter gewapend beton afgedicht met een laag zand van 10 meter. De Nachtwacht komt hier op 13 december 1940 aan. De eerste nacht heeft het doek, zorgvuldig ingepakt in dekzeilen, overnacht onder een afdak van een schuur van een smid in de Noord-Hollandse plaats Winkel, waarna ’s morgens vroeg de tocht wordt vervolgd. Ook hier gaat de fabel rond dat de Nachtwacht gedurende de oorlog opgeslagen is geweest ergens in een lekkende schuur in Noord-Holland.
In 1941 zijn er 4 kluizen beschikbaar in de duinen van Heemskerk en Zandvoort. In Zandvoort wordt hiervoor 40.000 m3 zand uitgegraven. Zoals al eerder geschreven in ons Helios Nieuws, beginnen de Duitsers tegen het einde van 1941 met de voorbereidende maatregelen voor de ontruiming van de kuststrook. De Rijksgebouwendienst slaagt er in korte tijd in een ondergrondse kluis te maken onder de St. Pietersberg in Limburg die in maart 1942 gereed is. De Nachtwacht wordt op transport gesteld en komt daar op 24 maart 1942 aan. Pas op 24 juni 1945 komt hij terug in het Rijksmuseum.
Hoewel de ontruiming van de duindepots op bevel van Wehrmachtgeneraal Christiaanse is uitgevoerd, verwondert deze zich erover dat de kunstschatten in Maastricht zijn ondergebracht. Hij vraagt aan de inspecteur Kunstbescherming waarom de depots in Zandvoort niet meer in gebruik zijn. Begin 1943 worden deze depots in de hermetisch gesloten kuststrook weer ter beschikking gesteld van de kunstbescherming. Nadat deze depots weer opnieuw zijn gevuld, komt voor ons nationaal kunstbezit pas eindelijk de rust die tot de bevrijding niet meer verstoord zal worden. De oorlog is dan inmiddels wel drie volle jaren aan de gang.
Het depot in Zandvoort wordt na de oorlog achter de hand gehouden voor eventuele tijdelijke opslag en in de toekomst misschien bestemd als landelijk archeologie-depot.
Noot van de redactie:
De Nachtwacht hang natuurlijk alweer jaren in het Rijksmuseum in Amsterdam. Maar dit gebouw wordt al jaren verbouwd en dat duurt nog tot 2013. Wel leuk om te vermelden is dat op de site www.rijksmuseum.nl het volgende staat:
Alleen de Nachtwacht van Rembrandt van Rijn blijft in het vernieuwde Rijksmuseum op zijn oude plaats, in het hart van het gebouw.